ΚΕΙΜΕΝΑ - ΣΧΟΛΙΑ - ΑΝΑΛΥΣΗ
Διονύσης Κλάδης
Καθηγητής Εκπαιδευτικής Πολιτικής Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης και
Ειδικός Γραμματέας Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων
Αθήνα, Δεκέμβριος 2000

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Απόδοση της Διακήρυξης στην ελληνική γλώσσα
Επεξηγηματικά σχόλια στη Διακήρυξη της Μπολώνιας
Οι Υπουργοί που υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Μπολώνιας
Η Διακήρυξη της Μπολώνιας και η πορεία προς τη Σύνοδο Κορυφής
των Υπουργών Παιδείας τον Μάϊο 2001 στην Πράγα
Βασικά κείμενα αναφοράς για τη Διακήρυξη της Μπολώνιας
Βασικές ηλεκτρονικές διευθύνσεις για τη Διακήρυξη της Μπολώνιας

Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ1

Κοινή διακήρυξη των Ευρωπαίων Υπουργών Παιδείας που συναντήθηκαν στην Μπολώνια στις 19 Ιουνίου 1999
Χάρη στα εξαιρετικά επιτεύγματα των τελευταίων λίγων ετών, η διαδικασία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έχει γίνει μία όλο και πιο απτή και οικεία πραγματικότητα για την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και για τους Ευρωπαίους πολίτες. Οι προοπτικές της διεύρυνσης της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης, σε συνδυασμό με τις όλο και πιο βαθιές σχέσεις που αναπτύσσονται με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, δίνουν στην πραγματικότητα αυτή ακόμα ευρύτερες διαστάσεις. Στο με-ταξύ, όλο και ευρύτερα τμήματα του πολιτικού και ακαδημαϊκού κόσμου, αλλά και της κοινής γνώμης, συνειδητοποιούν την ανάγκη για μία Ευρώπη πιο ολοκληρωμένη και με ακόμα ευρύ-τερες προοπτικές, η οποία θα οικοδομηθεί με την αξιοποίηση αλλά και την περαιτέρω ενδυ-νάμωση όλων των διαστάσεών της, δηλαδή της πνευματικής, της μορφωτικής, της κοινωνι-κής, αλλά και της επιστημονικής και τεχνολογικής διάστασης.
Η Ευρώπη της Γνώσης αναγνωρίζεται ευρέως σήμερα ως ένας αναντικατάστατος παράγων για την κοινωνική και την ατομική πρόοδο2 και ως μία απαραίτητη συνιστώσα για την παγίω-ση αλλά και τον εμπλουτισμό των αξιών και της ταυτότητας του Ευρωπαίου πολίτη. Η Ευρώ-πη της Γνώσης θα δώσει στους πολίτες της τις απαραίτητες ικανότητες για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της νέας χιλιετίας, συνειδητοποιώντας παράλληλα τις κοινές αξίες που μοιρά-ζονται και τον κοινό κοινωνικό και μορφωτικό χώρο στον οποίο ανήκουν.
Η ύψιστη σπουδαιότητα της εκπαίδευσης και της εκπαιδευτικής συνεργασίας για την ανάπτυ-ξη και για την ενδυνάμωση σταθερών, ειρηνικών και δημοκρατικών κοινωνιών αναγνωρίζεται σήμερα παγκόσμια. Και αυτό αποκτά ξεχωριστή σημασία εν όψει και της κατάστασης που ε-πικρατεί στη Νοτιοανατολική Ευρώπη3.
Η Διακήρυξη της Σορβόννης της 25ης Μαΐου 1998, η οποία διέπεται από τις προαναφερθεί-σες αρχές, τόνισε ιδιαίτερα τον κεντρικό ρόλο των πανεπιστημίων στην ανάπτυξη της μορφω-τικής διάστασης της Ευρώπης. Και έδωσε έμφαση στη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης, που θα αποτελέσει το κλειδί για την προώθηση της κινητικότητας και της απασχολησιμότητας των Ευρωπαίων πολιτών, αλλά και για την συνολική ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ηπείρου.
Αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες έχουν αποδεχθεί την πρόσκληση να αναλάβουν τη δέσμευση για την πραγμάτωση των στόχων που τίθενται στη Διακήρυξη, είτε προσυπογράφοντάς την είτε εκφράζοντας τη συμφωνία τους επί της αρχής. Το περιεχόμενο μάλιστα αρκετών μεταρρυθμί-σεων που θεσμοθετήθηκαν στο μεταξύ στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης δείχνει την απο-φασιστικότητα αρκετών Κυβερνήσεων να δράσουν άμεσα προς την κατεύθυνση αυτή.
Από τη μεριά τους, τα Ευρωπαϊκά ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης έχουν αποδεχθεί την πρό-κληση και έχουν ήδη αναλάβει ένα κύριο ρόλο στην οικοδόμηση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης, κάτι που έρχεται ως επακόλουθο και των θεμελιωδών αρχών που α-ποτυπώθηκαν στην Magna Charta Universitatum της Μπολώνιας το 1988. Αυτό άλλωστε έχει και τη μεγαλύτερη σημασία σήμερα, λαμβανομένου υπ’ όψη ότι η ανεξαρτησία και η αυτονο-μία των πανεπιστημίων αποτελούν εγγύηση ότι τα συστήματα της ανώτατης εκπαίδευσης και της έρευνας θα προσαρμόζονται συνεχώς στις μεταβαλλόμενες ανάγκες, στις απαιτήσεις της κοινωνίας και στην εξέλιξη και την πρόοδο της επιστημονικής γνώσης.
Η πορεία έχει δρομολογηθεί προς τη σωστή κατεύθυνση και με συγκεκριμένους και ουσια-στικούς στόχους. Η διασφάλιση καλύτερης συμβατότητας και πληρέστερης συγκρισιμότητας4 των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης απαιτεί ωστόσο διαρκή προσπάθεια. Πρέπει να στη-ρίξουμε την προσπάθεια αυτή προωθώντας συγκεκριμένα μέτρα που θα μας βοηθούν να πραγματοποιούμε εφικτά βήματα προς τα εμπρός ώστε να βλέπουμε χειροπιαστά αποτελέ-σματα. Για τις πρωτοβουλίες που πρέπει να αναλάβουμε για το σκοπό αυτό, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες οι προτάσεις που προέκυψαν από την ακαδημαϊκή συνάντηση της 18ης Ιουνίου (που προηγήθηκε της υπογραφής της Διακήρυξης της Μπολώνιας) η οποία συγκέντρωσε διακεκρι-μένους ειδικούς και ακαδημαϊκούς από όλες τις χώρες μας.
Πρέπει ιδιαίτερα να προσέξουμε τον στόχο της βελτίωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας του Ευρωπαϊκού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης. Το σφρίγος και οι δυνατότητες επιρρο-ής κάθε πολιτισμού μπορούν να μετρηθούν από την έλξη που ασκεί στις άλλες χώρες. Στο-χεύουμε σε ένα Ευρωπαϊκό σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης που θα ασκεί σε ολόκληρο τον κόσμο έλξη ανάλογη με αυτήν που ασκούν οι εξαίρετες πολιτισμικές και επιστημονικές παρα-δόσεις μας.
Επιβεβαιώνοντας την υποστήριξή μας6 στις γενικές αρχές που τέθηκαν με τη Διακήρυξη της Σορβόννης, αναλαμβάνουμε την υποχρέωση να συντονίσουμε7 τις πολιτικές μας ώστε να επι-τύχουμε βραχυπρόθεσμα, και σε κάθε περίπτωση μέσα στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, τους ακόλουθους στόχους, οι οποίοι θεωρούμε ότι έχουν πρωταρχική σημασία για τη διαμόρ-φωση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και για την προώθηση του Ευρωπαϊ-κού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης σε ολόκληρο τον κόσμο:
Υιοθέτηση ενός συστήματος τίτλων σπουδών που θα είναι ευκόλως αναγνώσιμοι και συγκρί-σιμοι, με τη βοήθεια και του θεσμού του Συμπληρώματος Διπλώματος (Diploma Supplement), με στόχο την προώθηση της απασχολησιμότητας των Ευρωπαίων πολιτών και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας του Ευρωπαϊκού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης.
Υιοθέτηση ενός συστήματος σπουδών που θα στηρίζεται βασικά σε δύο κύριους κύκλους σπουδών, ένα προπτυχιακό και ένα μεταπτυχιακό. Η πρόσβαση στον δεύτερο κύκλο θα προϋ-ποθέτει την επιτυχή ολοκλήρωση των σπουδών του πρώτου κύκλου, οι οποίες θα διαρκούν τουλάχιστον τρία χρόνια8. Ο τίτλος σπουδών που θα χορηγείται μετά τον πρώτο κύκλο σπου-δών θα αναγνωρίζεται στην Ευρωπαϊκή αγορά εργασίας ως ικανό επαγγελματικό προσόν. Ο δεύτερος κύκλος θα πρέπει να οδηγεί στο μεταπτυχιακό δίπλωμα (master) ή/και στο διδακτο-ρικό δίπλωμα, όπως ήδη συμβαίνει σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες9.
Καθιέρωση ενός συστήματος διδακτικών μονάδων – ανάλογου με το εφαρμοζόμενο σήμερα Ευρωπαϊκό Σύστημα Μεταφοράς Διδακτικών Μονάδων (ECTS = European Credit Transfer System) – ως του πλέον κατάλληλου μέσου για την προώθηση της ευρύτερης δυνατής κινητι-κότητας των φοιτητών. Διδακτικές μονάδες μπορούν επίσης να συγκεντρώνονται και σε συ-στήματα εκπαίδευσης εκτός του πλαισίου της ανώτατης εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένων και των συστημάτων διαβίου εκπαίδευσης, αρκεί να αναγνωρίζονται αυτά από τα εμπλεκόμε-να πανεπιστήμια υποδοχής10.
Προώθηση της κινητικότητας, με ξεπέρασμα των εμποδίων που δυσχεραίνουν και καθιστούν αναποτελεσματική την ελεύθερη κίνηση. Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί κατά περίπτωση στα ε-ξής:
Για τους φοιτητές: Πρόσβαση σε όλες τις ευκαιρίες σπουδών και άσκησης, αλλά και σε όλες τις συναφείς υπηρεσίες.
Για τους διδάσκοντες, τους ερευνητές και το διοικητικό προσωπικό: Αναγνώριση και συνε-κτίμηση των περιόδων ερευνητικής, διδακτικής και επιμορφωτικής δραστηριότητας που έχουν αναπτύξει στο Ευρωπαϊκό πλαίσιο χωρίς να παραβλάπτονται ή περιορίζονται τα νομικά κατο-χυρωμένα δικαιώματά τους.
Προώθηση της Ευρωπαϊκής συνεργασίας στη διασφάλιση της ποιότητας, με στόχο την ανά-πτυξη συγκρίσιμων κριτηρίων και μεθοδολογιών.
Προώθηση των απαραίτητων Ευρωπαϊκών διαστάσεων στην ανώτατη εκπαίδευση, κατά κύριο λόγο σε σχέση με τα προγράμματα σπουδών, τη συνεργασία μεταξύ των ιδρυμάτων, τα σχή-ματα κινητικότητας, και τα ολοκληρωμένα προγράμματα σπουδών και άσκησης, κατάρτισης – επιμόρφωσης και έρευνας.
Με τη Διακήρυξη αυτή, δηλώνουμε τη βούλησή μας να φτάσουμε σε αυτούς τους στόχους11 που θα παγιώσουν τον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης, μέσα στο πλαίσιο των θε-σμικών δυνατοτήτων μας και με πλήρη σεβασμό τόσο στη διαφορετικότητα των πολιτισμών μας, των γλωσσών μας και των εθνικών εκπαιδευτικών συστημάτων όσο και στην αυτονομία των πανεπιστημίων. Για το σκοπό αυτό, θα ακολουθήσουμε το δρόμο των διακρατικών συ-νεργασιών, αναπτύσσοντας όμως παράλληλα και τις συνεργασίες μας με τους μη κυβερνητι-κούς Ευρωπαϊκούς οργανισμούς και τις ανάλογες οργανώσεις που αναπτύσσουν δραστηριό-τητα στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης12. Από τα πανεπιστήμια αναμένουμε και πάλι τη γρήγορη και θετική ανταπόκρισή τους ώστε να συμβάλουν ενεργά στην επιτυχία της προσπά-θειάς μας.
Με την πεποίθηση ότι η καθιέρωση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης απαιτεί σταθερή υποστήριξη, συνεχή εποπτεία και προσαρμογή στις διαρκώς μεταβαλλόμενες ανά-γκες, αποφασίζουμε να συναντηθούμε εκ νέου ύστερα από δύο χρόνια, προκειμένου να απο-τιμήσουμε την πρόοδο που θα έχει επιτευχθεί ως τότε και να συμφωνήσουμε στα επόμενα βήματα που θα πρέπει να γίνουν.

ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΜΠΟΛΩΝΙΑΣ

Α. Στην πορεία προς την υπογραφή της Διακήρυξης της Μπολώνιας υπήρξαν τρεις ου-σιαστικά φάσεις παρεμβάσεων για αλλαγές και διορθώσεις στο κείμενο. Η πρώτη φάση πε-ριελάμβανε τις προκαταρκτικές γραπτές παρατηρήσεις – προτάσεις των επιμέρους χωρών, οι οποίες οδήγησαν στο κείμενο που παρουσιάστηκε από τους Ιταλούς στην Μπολώνια. Η δεύ-τερη φάση περιελάμβανε την πολύωρη σύσκεψη (ουσιαστικά επρόκειτο περί διαπραγμάτευ-σης) που πραγματοποιήθηκε στην Μπολώνια το βράδυ που προηγήθηκε της συνάντησης των Υπουργών και που οδήγησε στο κείμενο που υποβλήθηκε προς έγκριση στους Υπουργούς το επόμενο πρωί. Η τρίτη τέλος φάση περιλαμβάνει την ίδια τη συνάντηση των Υπουργών το πρωί της 19ης Ιουνίου, στη διάρκεια της οποίας έγιναν οι τελικές διορθώσεις του κειμένου και καταγράφηκαν και οι όποιες επιφυλάξεις από μέρους των Υπουργών.
Η Ελλάδα συμμετείχε ενεργά σε όλες τις φάσεις των παρεμβάσεων. Από ελληνικής πλευράς, την ευθύνη του χειρισμού του θέματος είχε ο Ειδικός Γραμματέας Πανεπιστημιακής Εκπαί-δευσης Διονύσης Κλάδης, συνεπικουρούμενος από τον τότε Σύμβουλο του Υπουργού Παι-δείας για θέματα πανεπιστημιακής εκπαίδευσης Αναπληρωτή Καθηγητή Μιχάλη Τσινισιζέλη. Στη σύσκεψη των Υπουργών Παιδείας, το θέμα χειρίστηκε ο τότε Υπουργός Παιδείας Γερά-σιμος Αρσένης.
Β. Σε ό,τι αφορά το συγκεκριμένο ελληνικό κείμενο, πρέπει από την αρχή να διευκρινι-στεί ότι δεν πρόκειται για ακριβή μετάφραση του αγγλικού κειμένου στην ελληνική γλώσσα. Άλλωστε, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψη το γεγονός ότι το αγγλικό κείμενο δεν έχει γρα-φεί από Άγγλους αλλά από Ιταλούς. Πρόκειται δε για ένα κείμενο το οποίο κατά τις τελευταί-ες δέκα ώρες πριν από την υπογραφή του από τους Υπουργούς άλλαξε πολλές φορές μορφή, περιεχόμενο και διατυπώσεις, ακόμα και στη διάρκεια της συνάντησης των Υπουργών. Πρό-κειται συνεπώς για ένα κείμενο το οποίο δεν έχει υποστεί γλωσσική επεξεργασία στην τελική του μορφή στην αγγλική γλώσσα. Και αυτό είναι κάτι που γίνεται εύκολα αντιληπτό.
Η μεταφορά του κειμένου στην ελληνική γλώσσα, έχει γίνει έτσι ώστε να αποδίδεται ακριβώς το πνεύμα των επιμέρους σημείων της Διακήρυξης. Το γεγονός μάλιστα ότι έχει μεσολαβήσει ένας περίπου χρόνος σχετικών συζητήσεων και αναλύσεων σε όλες σχεδόν τις Ευρωπαϊκές χώρες έχει ως αποτέλεσμα να έχουν διευκρινιστεί και αρκετά από τα σημεία της Διακήρυξης που αρχικά έμοιαζαν αμφιλεγόμενα. Και οι αποσαφηνίσεις αυτές έχουν προφανώς ληφθεί υπ’ όψη στην παρούσα απόδοση του κειμένου στην ελληνική γλώσσα.
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι ανάλογη τακτική γλωσσικής απόδοσης του αγγλικού κειμένου έχουν ακολουθήσει στις μεταφράσεις τους και οι περισσότερες από τις άλλες Ευρωπαϊκές χώ-ρες.
Σημειώνεται ότι οι αριθμοί στο παρόν κείμενο παραπέμπουν στις αντίστοιχες αναφορές τόσο του ελληνικού όσο και του αγγλικού κειμένου.
Γ. Μία πρώτη εισαγωγική παρατήρηση έχει να κάνει με την απόδοση στην ελληνική γλώσσα του αγγλικού όρου “higher education”, για τον οποίο χρησιμοποιείται τελικά ο όρος “ανώτατη εκπαίδευση” [1], με την έννοια όμως που προκύπτει από τις πρόσφατες εξαγγελίες του Υπουργείου Παιδείας, σύμφωνα με τις οποίες η ανώτατη εκπαίδευση περιλαμβάνει αφ’ ενός μεν τον πανεπιστημιακό τομέα (Πανεπιστήμια, Πολυτεχνεία, Ανωτάτη Σχολή Καλών Τε-χνών), αφ’ ετέρου δε τα σημερινά ΤΕΙ.
Βεβαίως, στο αγγλικό κείμενο χρησιμοποιείται άλλοτε ο όρος “universities” και άλλοτε ο ό-ρος “higher education institutions” με την ίδια όμως πάντοτε σημασία. Με την έννοια αυτή ακριβώς, έχουν διατηρηθεί στην ελληνική απόδοση και οι δύο όροι όπως χρησιμοποιούνται στο αγγλικό κείμενο. Τόσο όμως κατά τις προκαταρκτικές συζητήσεις – διαπραγματεύσεις, όσο και με τις δηλώσεις των Υπουργών κατά την τελική συνεδρίαση, έγινε σαφές ότι η Δια-κήρυξη αφορά τόσο τον πανεπιστημιακό τομέα όσο και τον μη-πανεπιστημιακό τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης, κατά τη διάκριση που επικρατεί σήμερα στις περισσότερες Ευρωπαϊ-κές χώρες. Η θέση αυτή έχει επιβεβαιωθεί και από το σύνολο των συζητήσεων που έχουν α-κολουθήσει μετά την υπογραφή της Διακήρυξης.
Δ. Μία δεύτερη εισαγωγική παρατήρηση έχει να κάνει με την προσπάθεια όλων σχεδόν των χωρών να αποκτήσει το κείμενο της Διακήρυξης μία διάσταση που θα το φέρνει κοντά στις κοινωνικές, ανθρωπιστικές και δημοκρατικές αξίες της Ευρώπης. Είναι γεγονός ότι το αρχικό κείμενο έριχνε μονόπλευρα το βάρος του στα ζητήματα της απασχολησιμότητας των Ευρωπαίων πολιτών και της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής ανώτατης εκπαί-δευσης σε περιβάλλον παγκοσμιοποίησης της οικονομίας αλλά και της επιστήμης, της τεχνο-λογίας και της γνώσης.
Έτσι, και ύστερα από ελληνική πρόταση, η αναφορά της δεύτερης παραγράφου του κειμένου στην “κοινωνική και ατομική πρόοδο” [2] ήλθε να αντικαταστήσει την αρχική διατύπωση που αναφερόταν στην “πρόοδο” γενικώς, χωρίς να δίνει έμφαση στην κοινωνική και ανθρωπιστι-κή διάσταση της προόδου. Παράλληλα, η τρίτη παράγραφος [3] προστέθηκε ύστερα από σχό-λια πολλών χωρών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, προκειμένου να αναδειχθεί η σύνδεση της Διακήρυξης με τις αρχές και τις ιδέες της Δημοκρατίας και της Ειρήνης, λαμβανομένης μάλιστα υπ’ όψη και της κρισιμότητας της κατάστασης την εποχή εκείνη στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.
Ε. Ένα από τα ζητήματα που προκάλεσαν πολλές συζητήσεις στην Μπολώνια ήταν η δε-σμευτικότητα του κειμένου της Διακήρυξης και, κυρίως, η δεσμευτικότητα των στόχων. Πολ-λές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, υποστήριξαν στη διαπραγμάτευση της δεύτερης φάσης την ανάγκη για μία χαλαρή δεσμευτικότητα. Η θέση αυτή έγινε τελικά δεκτή και απο-τυπώθηκε πρώτα απ’ όλα στη διατύπωση της εβδόμης παραγράφου, στην οποία τονίζεται ότι επιδιώκεται η “διασφάλιση καλύτερης συμβατότητας και πληρέστερης συγκρισιμότητας των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης” [4], η οποία αντικατέστησε την προηγούμενη διατύπωση που καθόριζε ως στόχο τη “σύγκλιση των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης”. Η δημιουργία συνεπώς του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης δεν αποσκοπεί στη σύγκλιση των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης, αλλά στην καλύτερη συμβατότητά τους και στην πληρέ-στερη συγκρισιμότητά τους.
Για τους λόγους αυτούς δεν μεταφέρεται στην ελληνική απόδοση ο όρος “fully accomplished” [5] που υπάρχει στην τρίτη σειρά της εβδόμης παραγράφου του αγγλικού κει-μένου, γιατί αντιφάσκει με τον στόχο για “better compatibility and comparability”. Δεν έχει νόημα η επίτευξη πλήρους σύγκλισης, όταν ο στόχος είναι απλώς η “καλύτερη” συμβατότητα και η “πληρέστερη” συγκρισιμότητα. Η αντίφαση πάντως του αγγλικού κειμένου έχει την ε-ξήγησή της. Στο κείμενο που ήλθε για συζήτηση το βράδυ πριν από την υπογραφή της Διακή-ρυξης υπήρχε η εξής διατύπωση: “The process of convergence of the systems of higher educa-tion nevertheless requires continual momentum in order to be fully accomplished”. Για τους προαναφερθέντες λόγους όμως, η διατύπωση “The process of convergence” αντικαταστάθηκε από τη διατύπωση “The achievement of greater compatibility and comparability”, χωρίς όμως να προσαρμοστεί και η υπόλοιπη φράση.
Ανάλογη χαλαρότερη διατύπωση προέκυψε μετά τη διαπραγμάτευση της δεύτερης φάσης και για την ένατη παράγραφο του κειμένου. Στην αρχική διατύπωση προβλεπόταν η δέσμευση των Υπουργών ως εξής: “we engage in concerting our policies for the attainment … of the following objectives”. Η διατύπωση αυτή αντικαταστάθηκε τελικά από την εξής σαφώς χαλα-ρότερη διατύπωση: “we engage in coordinating our policies to reach … the following objec-tives” [7]. Στην ουσία δηλαδή, η αρχική δέσμευση για ανάπτυξη κοινών πολιτικών για την ε-πίτευξη των στόχων μετετράπη σε δέσμευση για συντονισμό των πολιτικών προς την κατεύ-θυνση της επίτευξης των στόχων [7].
Τέλος, στην προτελευταία παράγραφο, η αρχική ρητή αναφορά στη δέσμευση των Υπουργών να επιτύχουν τους συγκεκριμένους στόχους, με τη διατύπωση “We commit to attain these ob-jectives”, αντικαταστάθηκε με την χαλαρότερη διατύπωση “We undertake to attain these ob-jectives”, η οποία έχει αποδοθεί στο ελληνικό κείμενο με τη διατύπωση “Δηλώνουμε τη βού-λησή μας να φτάσουμε σε αυτούς τους στόχους“ [11].
ΣΤ. Ένα ζήτημα που απασχόλησε τις συζητήσεις στην Μπολώνια, αλλά και τις συζητήσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη έκτοτε, είναι η σχέση μεταξύ της Διακήρυξης της Μπολώνιας και της Διακήρυξης της Σορβόννης που είχε προηγηθεί ένα χρόνο νωρίτερα. Πολλές χώρες, μετα-ξύ των οποίων και η Ελλάδα, είχαν διατυπώσει τη σαφή αντίθεσή τους προς τις διαδικασίες που οδήγησαν στη Διακήρυξη της Σορβόννης τον Μάϊο του 1998. Η πρωτοβουλία των τεσ-σάρων χωρών τότε (Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας και Ηνωμένου Βασιλείου) χαρακτηρίστηκε ως κίνηση ηγεμονικού χαρακτήρα που αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός Διευθυντηρίου που θα καθόριζε τις εξελίξεις στο χώρο της Ευρωπαϊκής ανώτατης εκπαίδευσης. Η Μπολώνια στην ουσία δεν υπήρξε ακριβώς η συνέχεια της Σορβόννης, αλλά αναμφιβόλως υπήρξε απο-τέλεσμα των αντιθέσεων και των αντιδράσεων που προκάλεσε η Σορβόννη αλλά και των συγ-χύσεων που είχε προκαλέσει. Δεν πρέπει μάλιστα να διαφεύγει της προσοχής μας το γεγονός ότι ένα από τα παράλληλα κείμενα που κυκλοφόρησαν στη φάση της προετοιμασίας της Συν-διάσκεψης της Μπολώνιας είχε ακριβώς ως τίτλο “Τι λέει και τι δεν λέει η Διακήρυξη της Σορβόννης”.
Στο κείμενο της Διακήρυξης της Μπολώνιας δεν μπορούσε παρά να υπάρχουν οι αναφορές στη Διακήρυξη της Σορβόννης. Είναι όμως εντελώς χαρακτηριστική η αποδυνάμωση της κρί-σιμης φράσης κατά τις διαπραγματεύσεις που προηγήθηκαν της συνάντησης των Υπουργών. Η αρχική διατύπωση “Reaffirming our full support to the general principles laid down in the Sorbonne Declaration” αντικαταστάθηκε από τη διατύπωση “Affirming our support to the general principles laid down in the Sorbonne Declaration” [6]. Η συγκεκριμένη αλλαγή στην ουσία υποδηλώνει αφ’ ενός μεν ότι οι λοιπές χώρες ποτέ πριν δεν κλήθηκαν να συμφωνήσουν με το περιεχόμενο της Διακήρυξης της Σορβόννης (εξ ου και ο όρος affirming αντί του reaffirming), αφ’ ετέρου δε ότι κάθε άλλο παρά υπάρχει πλήρης συμφωνία με το περιεχόμενο της Διακήρυξης της Σορβόννης (εξ ου και ο όρος support αντί του όρου full support).
Ζ. Όπως ήταν φυσικό, σημαντικό μέρος των συζητήσεων και των διαπραγματεύσεων α-φιερώθηκε στο δεύτερο από τα πέντε σημεία – στόχους της Διακήρυξης, δηλαδή εκείνο που αναφέρεται στην εσωτερική μορφή αλλά και τη συσχέτιση των δύο κύκλων σπουδών, του προπτυχιακού και του μεταπτυχιακού. Εκείνο που ζήτησαν πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ήταν να μην υπάρχει καμία ρητή, περιοριστική ή υποχρεωτική αριθμητική α-ναφορά σε έτη σπουδών. Έτσι, συμφωνήθηκε να υπάρξει μία και μόνη αριθμητική αναφορά η οποία αφορά τη διάρκεια του πρώτου κύκλου σπουδών (προπτυχιακού), η οποία όμως θα ορί-ζεται ως ελάχιστη διάρκεια 3 ετών και όχι ως κανονική διάρκεια 3 ετών. Η αρχική διατύπωση για ένα πρώτο κύκλο σπουδών “lasting normally three years” αντικαταστάθηκε από τη διατύ-πωση “lasting a minimum of three years” [8].
Παράλληλα, αποφεύχθηκε κάθε αριθμητική αναφορά στη διάρκεια των σπουδών που θα οδη-γούν στους δύο τίτλους του δεύτερου κύκλου σπουδών (μεταπτυχιακού). Μάλιστα, ύστερα από παρέμβαση του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ελλάδας, συμφωνήθηκε να είναι η διατύ-πωση τέτοια που να μην προσδιορίζει τη λήψη του μεταπτυχιακού διπλώματος ειδίκευσης (“master”) ως προϋπόθεσης για τη λήψη του διδακτορικού διπλώματος. Έτσι, η αρχική διατύ-πωση “The second cycle should lead to the master and doctorate degree” αντικαταστάθηκε από τη διατύπωση “The second cycle should lead to the master and/or doctorate degree as in many European countries” [9].
Από την παραπάνω ανάλυση γίνεται σαφές ότι στη Διακήρυξη της Μπολώνιας δεν υπάρχει καμία αναφορά σε ένα σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης με τίτλους σπουδών που ακολουθούν την αριθμητική σχέση ετών σπουδών “3-5-8”. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας αναφέρεται σε ένα σύστημα με δύο κύκλους σπουδών, ένα προπτυχιακό και ένα μεταπτυχιακό, στο οποίο ο προπτυχιακός κύκλος σπουδών θα μπορεί να ολοκληρώνεται με ένα τίτλο σπουδών που θα προκύπτει από σπουδές διάρκειας τριών τουλάχιστον ετών και ο οποίος θα αναγνωρίζεται στην Ευρωπαϊκή αγορά εργασίας ως ικανό επαγγελματικό προσόν. Ο δε μεταπτυχιακός κύ-κλος σπουδών θα οδηγεί στη λήψη δύο τίτλων σπουδών, του χαμηλότερου που θα είναι το αντίστοιχο του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης (master) που χορηγούν ήδη τα Ελλη-νικά Πανεπιστήμια και του υψηλότερου που θα είναι το αντίστοιχο του Διδακτορικού Διπλώ-ματος. Η λήψη του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης δεν θα αποτελεί προϋπόθεση για τη λήψη του Διδακτορικού Διπλώματος, αλλά η λήψη του τίτλου σπουδών του πρώτου κύ-κλου (προπτυχιακού) θα αποτελεί προϋπόθεση για την πρόσβαση στον δεύτερο κύκλο σπου-δών (μεταπτυχιακό).
Είναι λοιπόν σαφές ότι το σύστημα στο οποίο αναφέρεται η Διακήρυξη της Μπολώνιας είναι αρκετά χαλαρό. Αποτελεί όμως ένα σημαντικό βήμα που απαντάει στην ανάγκη να γίνουν ο-ρατά και κυρίως ευανάγνωστα τα επιμέρους εθνικά συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης στην Ευρώπη, εάν θέλουμε πραγματικά να ενισχύσουμε ακόμα περισσότερο τις δυνατότητες και να βελτιώσουμε τις προοπτικές μετακινήσεων φοιτητών αλλά και προσωπικού μεταξύ των Ευ-ρωπαϊκών χωρών, και εάν θέλουμε πραγματικά να προσελκύσουμε στα Ευρωπαϊκά ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης φοιτητές από άλλες Ηπείρους.
Εν τούτοις όμως, και παρά τη γενική συμφωνία για μία τέτοια σύγκλιση των συστημάτων α-νώτατης εκπαίδευσης των Ευρωπαϊκών χωρών, εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα στην πορεία προς τη σύγκλιση αυτή. Όπως είναι φυσικό, τα προβλήματα αυτά δημιουργούν προ-βληματισμούς και αυτό είναι κάτι που αποτυπώθηκε κατά τη συζήτηση μεταξύ των Υπουρ-γών στην Μπολώνια, με τη διατύπωση συγκεκριμένων επιφυλάξεων (reservations) από αρκε-τούς Υπουργούς. Το πρόβλημα είναι ότι οι επιφυλάξεις αυτές δεν έχουν καταγραφεί από τους Ιταλούς διοργανωτές σε ένα συνοδευτικό κείμενο, με αποτέλεσμα να μην είναι αυτές γνωστές παρά μόνο σε όσους συμμετείχαν στην όλη διαδικασία. Στη συγκεκριμένη λοιπόν αναφορά της Διακήρυξης στους δύο κύκλους σπουδών, ο τότε Υπουργός Παιδείας Γεράσιμος Αρσένης διατύπωσε την επιφύλαξη της χώρας μας ως προς το κατά πόσο η συγκεκριμένη διατύπωση, ακόμα και με αυτή τη χαλαρή μορφή της, ήταν δυνατό να εφαρμοστεί στις σπουδές μηχανι-κών και ιατρικής. Ανάλογη επιφύλαξη διατύπωσαν οι Υπουργοί Παιδείας και άλλων χωρών.
Η. Άλλο σημείο που προκάλεσε επίσης πολλές συζητήσεις κατά τη φάση της τελικής δια-πραγμάτευσης στη Μπολώνια ήταν το τρίτο από τα πέντε σημεία – στόχους της Διακήρυξης, και συγκεκριμένα η αναφορά στη δυνατότητα επέκτασης του συστήματος αναγνώρισης διδα-κτικών μονάδων (γνωστού ως ECTS) και σε εκπαιδευτικά προγράμματα εκτός του συστήμα-τος ανώτατης εκπαίδευσης μίας χώρας. Η αναφορά αποσκοπεί κυρίως στη σύνδεση προγραμ-μάτων διαβίου εκπαίδευσης με τα συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης.
Ως προς αυτή τη διάσταση, η ελληνική πλευρά δεν θα είχε αντιρρήσεις. Φαίνεται όμως να αφήνονται περιθώρια και για αναγνώριση διδακτικών μονάδων από εκπαιδευτικά προγράμμα-τα που αναπτύσσονται εκτός του τυπικού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης μίας χώρας. Από την ελληνική αντιπροσωπεία εξηγήθηκε στην Μπολώνια το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα μας με τις ιδιωτικές εκπαιδευτικές επιχειρήσεις που λειτουργούν συνεργαζόμενες με πανεπιστήμια άλλων χωρών με σχέσεις τύπου franchising, χωρίς όμως να αναγνωρίζονται στην Ελλάδα.
Η διατύπωση της Διακήρυξης, σύμφωνα με την οποία η αναγνώριση αυτών των διδακτικών μονάδων αφήνεται τελικά στη διακριτική ευχέρεια των ίδιων των πανεπιστημίων υποδοχής [10], διασφαλίζει μεν τα πράγματα στο εσωτερικό της χώρας μας, δεν αντιμετωπίζει όμως το πραγματικό πρόβλημα της αναγνώρισης αυτών των διδακτικών μονάδων από τα συνεργαζό-μενα πανεπιστήμια των άλλων χωρών. Η ελληνική διαφωνία στο σημείο αυτό αποτυπώθηκε με τη δεύτερη επιφύλαξη που διατύπωσε ο Γεράσιμος Αρσένης, σύμφωνα με την οποία η Ελ-λάδα δεν δεσμεύεται από το σημείο αυτό της Διακήρυξης σε ό,τι αφορά όμως τη συγκεκριμέ-νη και μόνο περίπτωση.
Θ. Το τελευταίο κρίσιμο ζήτημα που απασχόλησε τόσο τη φάση των τελικών διαπραγμα-τεύσεων όσο και τη φάση των συζητήσεων μεταξύ των Υπουργών ήταν το ζήτημα της εμπλο-κής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην υπόθεση της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Στο κείμενο που παρουσίασαν οι Ιταλοί στην Μπολώνια, προβλεπόταν ου-σιαστικός ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περαιτέρω υλοποίηση της Διακήρυξης. Αυτό από πρώτη όψη ήταν παράδοξο, εφ’ όσον η Διακήρυξη επρόκειτο να υπογραφεί και από χώ-ρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εξήγηση που δόθηκε από τους Ιταλούς είχε να κάνει αφ’ ενός μεν με το ότι οι περισσότερες από τις υπόλοιπες χώρες επιδιώκουν ούτως ή άλλως την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αφ’ ετέρου δε με το ότι οι μηχανισμοί της Ευρω-παϊκής Ένωσης, όπως επίσης και οι οικονομικές δυνατότητές της, θα μπορούσαν να διασφα-λίσουν την πιο γρήγορη και αποτελεσματική υλοποίηση των στόχων.
Πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, διατύπωσαν την αντίθεσή τους στην εμπλο-κή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην όλη διαδικασία. Οι λόγοι της αντίθεσης ήταν βασικά τρεις:
α) Ο πρώτος λόγος είχε να κάνει με την αναγκαιότητα να αποκτήσει η πρωτοβουλία της Μπολώνιας την ευρύτερη δυνατή βάση αναφοράς σε ό,τι αφορά τις εμπλεκόμενες χώρες. Η ιδέα του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης υπερβαίνει (ή οφείλει να υπερβαίνει) τα όρια της σημερινής ή και της αυριανής Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας πρέπει να λειτουργήσει ως μία ανοιχτή πρόσκληση και ως μία διαρκής πρόκληση προς όλες τις χώρες που συγκροτούν σήμερα την έννοια της Ευρώπης. Και, αναμφιβόλως, η συσχέτιση της όλης ιδέας και της πρωτοβουλίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση εξασθενίζει την προοπτική αυτή.
β) Ο δεύτερος λόγος της αντίθεσης είχε να κάνει με την επιθυμία των περισσοτέρων χω-ρών να είναι εμφανής στη Διακήρυξη της Μπολώνιας η διάσταση που έχει να κάνει με τις κοινωνικές, ανθρωπιστικές και δημοκρατικές αξίες της Ευρώπης και να μην εμφανίζεται ως κυρίαρχη η διάσταση που αναφέρεται στα ζητήματα της απασχολησιμότητας και της παγκο-σμιοποίησης (βλ. παράγραφο Δ των επεξηγηματικών σχολίων). Κρίθηκε λοιπόν ότι η σύνδε-ση του όλου εγχειρήματος με την Ευρωπαϊκή Ένωση υπερτονίζει τη δεύτερη συνιστώσα και για τον λόγο αυτό έπρεπε να αποφευχθεί.
γ) Ο τρίτος τέλος λόγος της αντίθεσης είχε να κάνει με μία γενικότερη αντίληψη που επι-κράτησε στην Μπολώνια, σύμφωνα με την οποία έπρεπε εξ αρχής να αποτραπούν και να εκ-μηδενιστούν οι κίνδυνοι για ηγεμονίες ή κηδεμονίες σε σχέση με την πρωτοβουλία για τη δη-μιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης. Ήταν δε νωπή η γεύση από τις η-γεμονικές τάσεις που προς στιγμή είχαν εκδηλωθεί με τη Διακήρυξη της Σορβόννης, με τις οποίες δεν φαίνεται να ήταν αμέτοχη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Μέσα σε αυτό ακριβώς το κλί-μα αποφασίστηκε ότι οι 29, προς το παρόν, χώρες θα προχωρήσουν στην υλοποίηση της πρω-τοβουλίας της Μπολώνιας χωρίς κηδεμονίες και χωρίς Διευθυντήρια.
Για τους παραπάνω ακριβώς λόγους, η αρχική διατύπωση που παρουσίασαν οι Ιταλοί στην προτελευταία παράγραφο του κειμένου “To that end, we will pursue the ways of intergov-ernmental co-operation, together with those in the framework of the European Union (where applicable, on the basis of the subsidiarity principle and availing ourselves of the Strength-ened Co-operation Instrument) and of the other governmental and non governmental Euro-pean organisations with competence on higher education” αντικαταστάθηκε με τη διατύπωση “To that end, we will pursue the ways of intergovernmental co-operation, together with those of non governmental European organisations with competence on higher education” [12]. Η αναφορά στους άλλους κυβερνητικούς οργανισμούς απαλείφθηκε ως πλεονασμός.
Εκείνο που έχει σημασία να σημειωθεί εν προκειμένω είναι η οργή που προκάλεσε η απόφα-ση αυτή των Υπουργών στον παριστάμενο εκπρόσωπο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Domenico Lenarduzzi, τότε Γενικό Διευθυντή της Διεύθυνσης XXII, ο οποίος δήλωσε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ιδιαίτερα ενοχλημένη από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται από τους Υ-πουργούς Παιδείας 15 χωρών που είναι ήδη μέλη της και 14 ακόμη χωρών που σήμερα χτυ-πούν την πόρτα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συμμετέχει στις διαδικασίες υλοποίησης της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Συμμετέχει όμως ως ισότιμος εταίρος. Η πρωτοβουλία της Μπολώνιας υλοποιεί-ται σήμερα μέσω μίας ευρείας συντονιστικής ομάδας, στην οποία συμμετέχουν οι εκπρόσωποι των 29 χωρών και επιπλέον η Οργάνωση Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (CRE), η Συνομο-σπονδία των Συνόδων Πρυτάνεων των χωρών – μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Confedera-tion), η Ένωση των φοιτητικών οργανώσεων των Ευρωπαϊκών χωρών, η Ευρωπαϊκή Επιτρο-πή και το Συμβούλιο της Ευρώπης.

ΟΙ ΥΠΟΥΡΓΟΙ ΠΟΥ ΥΠΕΓΡΑΨΑΝ ΤΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΜΠΟΛΩΝΙΑΣ
Caspar EINEM
Minister of Science and Transport
(Austria) Gerard SCHMIT
Director General of French Community
Ministry for Higher Education and Research
(Belgium)

Jan ADE
Director General
Ministry of the Flemish Community
Department of Education
(Belgium)
Anna Maria TOTOMANOVA
Vice Minister of Education and Science
(Bulgaria)
Eduard ZEMAN
Minister of Education, Youth and Sport
(Czech Republic)
Margrethe VESTAGER
Minister of Education
(Denmark)
Tonis LUKAS
Minister of Education
(Estonia)
Maija RASK
Minister of Education and Science
(Finland)
Claude ALLEGRE
Minister of National Education,
Research and Technology
(France)
Wolf-Michael CATENHUSEN
Parliamentary State Secretary
Federal Ministry of Education and Research
(Germany)
Ute ERDSIEK-RAVE
Minister of Education, Science, Research
and Culture of the Land Schleswig-Holstein
(Permanent Conference of the Ministers
of Culture of the German Landers)
Gherassimos ARSENIS
Minister of National Education and Religious
Affairs
(Greece)
Adam KISS
Deputy State Secretary for Higher
Education and Science
(Hungary)
Gudridur SIGURDARDOTTIR
Secretary General
Ministry of Education, Science and Culture
(Iceland)
Pat DOWLING
Principal Officer
Ministry for Education and Science
(Ireland)
Ortensio ZECCHINO
Minister of University and Scientific
and Technological Research
(Italy)
Tatiana KOKE
State Minister of Higher Education and
Science
(Latvia)
Kornelijus PLATELIS
Minister of Education and Science
(Lithuania)
Erna HENNICOT-SCHOEPGES
Minister of National Education and
Vocational Training
(Luxembourg)
Louis GALEA
Minister of Education
(Malta)
Loek HERMANS
Minister of Education, Culture and Science
(the Netherlands) Jon LILLETUN
Minister of Education, Research and
Church Affairs
(Norway)
Wilibald WINKLER
Under Secretary of State of National
Education
(Poland)
Eduardo Marcal GRILO
Minister of Education
(Portugal)
Andrei MARGA
Minister of National Education
(Romania)
Milan FTACNIK
Minister of Education
(Slovak Republic)
Pavel ZGAGA
State Secretary for Higher Education
(Slovenia) D. Jorge FERNANDEZ DIAZ
Secretary of State of Education, Universities,
Research and Development
(Spain)
Agneta BLADH
State Secretary for Education and Science
(Sweden)
Charles KLEIBER
State Secretary for Science and Research
(Swiss Confederation)
Baroness Tessa BLACKSTONE of Stoke
Newington
Minister of State for Education and
Employment
(United Kingdom)

Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΜΠΟΛΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΝΟΔΟ ΚΟΡΥΦΗΣ ΤΩΝ ΥΠΟΥΡΓΩΝ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 2001 ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΑ

Εισαγωγικά

1. Ολόκληρη σχεδόν η Ευρώπη σήμερα - Υπουργεία Παιδείας, πανεπιστήμια και λοιπά ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης, διαπανεπιστημιακές οργανώσεις, ευρωπαϊκές φοιτητικές οργανώσεις, ευρωπαϊκοί οργανισμοί όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο της Ευρώ-πης, αλλά και όλοι όσοι ασχολούνται με τα ζητήματα της ανώτατης εκπαίδευσης - θα έλεγε κανείς ότι χορεύουν στους ρυθμούς που έχει καθορίσει η Διακήρυξη που υπέγραψαν πριν από ένα περίπου χρόνο στη Μπολώνια οι Υπουργοί Παιδείας 29 eυρωπαϊκών χωρών. Αυτό με α-πλά λόγια σημαίνει ότι στην Ευρώπη πραγματοποιείται εδώ και ενάμιση χρόνο ένας ζωντανός διάλογος γύρω από τους στόχους της Διακήρυξης της Μπολώνιας και τις προοπτικές που α-νοίγονται για την ευρωπαϊκή ανώτατη εκπαίδευση. Πρόκειται δε για ένα διάλογο ζωντανό, που σε πολλές περιπτώσεις γίνεται και έντονος, μέσα από τον οποίο όμως ο καθένας προσπα-θεί να αναλύσει τα δεδομένα, να εντοπίσει τα προβλήματα, να επισημάνει τους πιθανούς κιν-δύνους, και εν τέλει να συμβάλει στη διαμόρφωση ενός αποτελέσματος που θα αποφέρει τα μέγιστα δυνατά οφέλη στην κάθε χώρα χωριστά αλλά και στην Ευρώπη ως σύνολο.
2. Δεν χωράει αμφιβολία ότι η Ελλάδα έχει μείνει πολύ πίσω σε ό,τι αφορά το σχετικό διάλογο και τις ανάλογες πρωτοβουλίες. Το Υπουργείο Παιδείας προσπαθεί να συμμετέχει ενεργά σε όλες τις σχετικές eυρωπαϊκές διεργασίες, πλην όμως δεν έχει γίνει δυνατό να πραγ-ματοποιηθεί μία ουσιαστική συζήτηση μέσα στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης για το σύ-νολο των ζητημάτων που έχουν τεθεί με τη Διακήρυξη της Μπολώνιας. Η ειρωνεία στην όλη υπόθεση είναι ότι η Ελλάδα έπαιξε έναν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της τελικής διατύπωσης της Διακήρυξης της Μπολώνιας, τόσο στην προκαταρκτική φάση των συζητήσε-ων όσο και κατά τις κρίσιμες συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν τη μέρα πριν από την υπο-γραφή του τελικού κειμένου από τους Υπουργούς των 29 χωρών.
3. Με το σημείωμα αυτό γίνεται μία προσπάθεια να αποσαφηνιστούν ορισμένα ζητήματα γύρω από τη Διακήρυξη της Μπολώνιας και τους στόχους της, ενώ παράλληλα επιχειρείται και μία αναγκαστικά συνοπτική παρουσίαση του κλίματος μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο σχετικός ευρωπαϊκός διάλογος σήμερα. Όπως θα εξηγηθεί και στη συνέχεια, οι σχετικές συ-ζητήσεις, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έχουν εισέλθει σε μία φάση κορύ-φωσης, καθώς οδεύουμε προς τη Σύνοδο Κορυφής των Υπουργών Παιδείας που θα πραγμα-τοποιηθεί τον Μάϊο του 2001 στην Πράγα και στην οποία θα συζητηθεί η όλη πορεία στο πλαίσιο της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Είναι αυτονόητο ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να παρα-κολουθεί τις εξελίξεις απαθής. Το σημείωμα αυτό λοιπόν φιλοδοξεί να συμβάλει αφ’ ενός μεν στην αποσαφήνιση των δεδομένων, αφ’ ετέρου δε στη διαμόρφωση ενός πλαισίου για τα ζη-τήματα που θα πρέπει να αποτελέσουν και στην Ελλάδα το αντικείμενο της σχετικής συζήτη-σης.
Οι στόχοι και τα κεντρικά σημεία της Διακήρυξης της Μπολώνιας
4. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας έχει ως κεντρικό στόχο τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (European Higher Education Area), μέσω του οποίου και μόνο εκτιμάται ότι μπορεί να διασφαλιστεί αφ’ ενός μεν η διεθνής ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής ανώτατης εκπαίδευσης μέσα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και της γνώσης, αφ’ ετέρου δε η αποτελεσματική σύνδεση της ανώτατης εκπαίδευσης με τις ανά-γκες της κοινωνίας αλλά και της αγοράς εργασίας στην Ευρώπη.
5. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας δεν αποσκοπεί στη διαμόρφωση ενός ενιαίου ευρωπαϊ-κού συστήματος ανώτατης εκπαίδευσης. Αποσκοπεί απλώς στη σταδιακή σύγκλιση των γενι-κών δομικών χαρακτηριστικών των εθνικών συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης, έτσι ώστε να διαμορφωθεί ένα κοινό πλαίσιο διάρθρωσης και λειτουργίας τους που θα διασφαλίζει τη συγκρισιμότητα (comparability) και την αναγνωσιμότητα (readability) των ιδιαίτερων στοι-χείων τους και των χαρακτηριστικών τους.
6. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας έχει στο επίκεντρό της έξι σημεία:
Την κινητικότητα φοιτητών και επιστημόνων, με μεγιστοποίηση των παρεχόμενων δυνατο-τήτων, με βελτιστοποίηση των όρων και προϋποθέσεων, με ελαχιστοποίηση των εμποδίων και δυσκολιών. Ήδη μάλιστα, η Γαλλία είχε προσδιορίσει την υπόθεση της κινητικότητας ως την προτεραιότητά της στη διάρκεια της Προεδρίας της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σημαντικό ρόλο στην προώθηση της υπόθεσης της κινητικότητας αναμένεται να παίξει και το Συμπλήρωμα Διπλώματος (Diploma Supplement), το οποίο σε αρκετές χώρες έχει ήδη θεσμοθετηθεί.
Τη διεύρυνση, γενίκευση, και επέκταση του συστήματος αναγνώρισης διδακτικών μονάδων (ECTS Extension) με την προσμέτρηση μονάδων που αποκτώνται και στο εσωτερικό της κά-θε χώρας, ακόμα όμως και μέσα από άτυπες μορφές εκπαίδευσης ή και μέσω πρακτικής και επαγγελματικής εμπειρίας. Στην ουσία, το σύστημα αναγνώρισης διδακτικών μονάδων θα πάψει να έχει ως αποκλειστική χρησιμότητα τη διευκόλυνση της κινητικότητας φοιτητών με-ταξύ των διαφόρων χωρών, αλλά επιδιώκεται να μπορεί να χρησιμοποιείται και για τη διευ-κόλυνση της εσωτερικής κινητικότητας, όπως επίσης και για την υλοποίηση θεσμών διαβίου εκπαίδευσης.
Τη διαμόρφωση όρων και προϋποθέσεων ανάπτυξης υπερεθνικών (transnational) εκπαιδευτι-κών δραστηριοτήτων μέσω συνεργασιών τύπου franchising. Το σημείο αυτό αποσκοπεί στην ουσία στο να διευκολύνει την ευρωπαϊκή ανώτατη εκπαίδευση στην ανάπτυξη εκτός Ευρώ-πης, και στον ευρύτερο διεθνή χώρο, εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών σε ανταγωνιστική βάση, κυρίως σε σχέση με τις ΗΠΑ. Η ανάπτυξη όμως της λογικής των πρωτοβουλιών τύπου franchising έχει φέρει στην επιφάνεια το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη κυρίως οι μεσογειακές χώρες, και με ιδιαίτερη έμφαση η Ελλάδα και η Πορτο-γαλία, οι οποίες δέχονται μία όλο και πιο έντονη επίθεση εξαγωγής εκπαιδευτικών υπηρε-σιών ανώτατου επιπέδου, κυρίως από Βρετανικά αλλά και από Γαλλικά Πανεπιστήμια. Το θέμα πλέον έχει έλθει στο επίκεντρο των προβληματισμών στο πλαίσιο της Διακήρυξης της Μπολώνιας, και ήδη αναζητούνται οι κατάλληλες ενέργειες, προϋποθέσεις και ασφαλιστικές δικλείδες ώστε να ανακοπεί ή έστω να περιοριστεί μέσα σε ελεγχόμενα πλαίσια η τάση αυτή. Στόχος είναι να αποτραπούν, αφ’ ενός μεν η διαφαινόμενη εμπορευματοποίηση της παρεχό-μενης μέσω τέτοιων διαδικασιών ανώτατης εκπαίδευσης, αφ’ ετέρου δε οι ποιοτικές εκπτώ-σεις οι οποίες χαρακτηρίζουν τις γνωστές μέχρι σήμερα πρωτοβουλίες στις μεσογειακές χώ-ρες. Τα παραπάνω αποτελούν και τα κεντρικά σημεία της σχετικής ανάλυσης που έχει υποβά-λει στη Συνομοσπονδία των Συνόδων Πρυτάνεων των χωρών – μελών της Ευρωπαϊκής Ένω-σης ο Πρόεδρός της Πορτογάλος Sergio Machado dos Santos, πρώην Πρύτανης του Πανεπι-στημίου του Minho.
Την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής συνεργασίας στον τομέα της διασφάλισης και αξιολόγησης της ποιότητας της ανώτατης εκπαίδευσης. Ήδη, οδηγούμαστε σε μία ευρύτερη συνεννόηση ανά-μεσα στις ευρωπαϊκές χώρες ως προς το ζήτημα της ποιότητας της ανώτατης εκπαίδευσης. Από τον περασμένο Μάρτιο 2000 έχει συσταθεί το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για τη Διασφάλιση της Ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ENQA – European Network for Quality Assurance in Higher Education), στο οποίο συμμετέχουν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες με τα εθνικά τους κέ-ντρα αξιολόγησης της ποιότητας ή με τα Υπουργεία Παιδείας. Στο δίκτυο συμμετέχει και το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας με τον Ειδικό Γραμματέα Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης Δ. Κλάδη. Η εξέλιξη αυτή πάντως δείχνει ότι και η Ελλάδα πρέπει να προχωρήσει στη θεσμοθέ-τηση ενός ανάλογου εθνικού συστήματος αξιολόγησης, μια και είναι από τις ελάχιστες ευρω-παϊκές χώρες που δεν διαθέτουν τέτοιο σύστημα. Άλλωστε, ήδη, τα περισσότερα Πανεπιστή-μια και ΤΕΙ στην Ελλάδα έχουν πραγματοποιήσει διαδικασίες αξιολόγησης με εξωτερικούς κριτές, είτε μέσω του σχετικού προγράμματος του 1ου ΕΠΕΑΕΚ, είτε συμμετέχοντας στο πρόγραμμα αξιολόγησης που εκτελεί κάθε χρόνο η Οργάνωση των Ευρωπαϊκών Πανεπιστη-μίων (CRE).
Την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Διάστασης της ανώτατης εκπαίδευσης, κυρίως μέσω της α-νάπτυξης ενεργών και αποτελεσματικών συνεργασιών μεταξύ των χωρών αλλά και μεταξύ των πανεπιστημίων και των λοιπών ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης των διαφόρων χωρών, για την αντιμετώπιση των κοινών και μείζονος σημασίας προβλημάτων, αλλά και για την ανα-ζήτηση κοινών στόχων και στρατηγικών.
Τη διαμόρφωση ενός κοινού πλαισίου ανώτατων σπουδών που θα περιέχει ένα πρώτο κύκλο σπουδών (προπτυχιακό) με ορατή συνάφεια προς την ευρωπαϊκή αγορά εργασίας και με ελά-χιστη διάρκεια τριών ετών, και ένα δεύτερο κύκλο σπουδών (μεταπτυχιακό) που θα οδηγεί σε ένα ή και σε δύο τίτλους σπουδών (master και διδακτορικό) για την παρακολούθηση του ο-ποίου προϋπόθεση είναι η ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου σπουδών.
Η Διακήρυξη της Μπολώνιας και το «νέο σύστημα» των τίτλων σπουδών
7. Στην Ελλάδα, το τελευταίο σημείο είναι το μόνο που έχει αποτελέσει αντικείμενο συ-ζήτησης σχετικά με τη Διακήρυξη της Μπολώνιας. Και μάλιστα, πρόκειται για μία συζήτηση που αποτελεί προέκταση της αντίστοιχης συζήτησης που είχε ακολουθήσει τη Διακήρυξη της Σορβόννης που είχε υπογραφεί από τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιταλία και τη Γερ-μανία το 1998. Συνηθίζεται δε να παρουσιάζεται με την περίπου συνθηματική μορφή «Σύ-στημα 3-5-8», υπονοώντας ένα σύστημα σπουδών που περιέχει ένα βασικό προπτυχιακό πα-νεπιστημιακό τίτλο σπουδών (bachelor) που χορηγείται ύστερα από σπουδές διάρκειας 3 ε-τών, ένα πρώτο μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών (master) που χορηγείται ύστερα από πρόσθετες σπουδές διάρκειας 2 ακόμη ετών, και, τέλος, ένα δεύτερο μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών (διδα-κτορικό δίπλωμα) που χορηγείται ύστερα από 3 ακόμα χρόνια. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι συζητήσεις στην Ελλάδα γίνονται συνήθως με βάση την αυτονόητη για όλους παραδοχή ότι πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο επιδιώκει να επιβάλει στην Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Ένωση (ή κάποιο Διευθυντήριό της).
8. Η πραγματικότητα όμως είναι πολύ διαφορετική. Κανένας δεν προσπαθεί να επιβάλει κάτι στην Ελλάδα. Και πολύ περισσότερο η Ευρωπαϊκή Ένωση ή κάποιο Διευθυντήριο. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας υπογράφηκε από 29 ευρωπαϊκές χώρες, και όχι μόνο από τις 15 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μάλιστα, απαλείφθηκαν από το τελικό κείμενο της Διακή-ρυξης όλες οι αναφορές που επεφύλασσαν έναν ειδικό ρόλο στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την περαιτέρω υλοποίηση της Διακήρυξης. Κι αυτό έγινε με πρωτοβουλία αρκετών χωρών μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Και μάλιστα, αυτό ήταν κάτι που προκάλεσε την έντονη αντίδρα-ση, έως και οργή, των εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Μπολώνια.
9. Αλλά και σε ό,τι αφορά το σύστημα των τίτλων σπουδών, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Στη Διακήρυξη της Μπολώνιας δεν υπάρχει καμία αναφορά σε αριθμητικά στοιχεία του τύπου «3-5-8». Η μόνη αναφορά που υπάρχει αφορά τον βασικό τίτλο σπουδών (bachelor) του πρώτου πανεπιστημιακού κύκλου σπουδών (προπτυχιακού), ο οποίος ορίζεται ότι θα χορηγείται ύστερα από σπουδές που θα διαρκούν τουλάχιστον 3 χρόνια. Ούτε υποχρε-ωτικότητα της διάρκειας των 3 ετών προβλέπεται, ούτε όμως και αποκλείεται η ύπαρξη και δεύτερου προπτυχιακού τίτλου σπουδών, και μάλιστα χωρίς ο πρώτος τίτλος σπουδών να α-ποτελεί προϋπόθεση για τον δεύτερο. Σε ό,τι αφορά δε τον δεύτερο κύκλο σπουδών (μετα-πτυχιακό), δεν υπάρχει καμία απολύτως αναφορά σε χρονικούς περιορισμούς για τη χορήγη-ση είτε του master είτε του διδακτορικού διπλώματος. Οι όποιες σχετικές αναφορές υπήρχαν στο αρχικό κείμενο της Διακήρυξης της Μπολώνιας απαλείφθηκαν τελικά ύστερα από επιμο-νή και της Ελλάδας.
10. Δεν υποστηρίζει βέβαια κανείς ότι δεν ανακύπτουν ζητήματα ακόμα και με τη συγκε-κριμένη τελική διατύπωση της Διακήρυξης της Μπολώνιας ως προς το σημείο αυτό. Και αυτά τα ζητήματα αποτελούν ήδη αντικείμενο συζήτησης σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται όμως για συζητήσεις ψύχραιμες, που συνοδεύονται από αναλύσεις, επιχειρηματολογία και τεκμηρίωση. Πρόκειται για συζητήσεις που εστιάζονται ακριβώς στο κατά πόσο είναι εφικτή η εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος σε όλες τις χώρες και χωρίς να λαμβάνονται υπ’ όψη οι ιδιαιτερότητες των συστημάτων τους αλλά και η παράδοση που υπάρχει στην κάθε χώρα και το όλο κλίμα που έχει διαμορφωθεί στον κάθε χώρο ανώτατης εκπαίδευσης. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις, οι συζητήσεις εστιάζονται στο κατά πόσο ένα τέτοιο σύστημα είναι δυνατό να εφαρμοστεί αδιακρίτως σε όλα τα γνωστικά πεδία. Και αναφέρονται συνήθως οι δυσκολίες που παρουσιάζονται στα γνωστικά πεδία των μηχανικών και της ιατρικής. Όμως, αρκετοί Υ-πουργοί, μεταξύ των οποίων και ο Έλληνας Υπουργός Παιδείας Γ. Αρσένης, διατύπωσαν επι-φύλαξη στο πρακτικό της υπογραφής της Διακήρυξης της Μπολώνιας ως προς το κατά πόσο είναι εφικτή η εισαγωγή του τίτλου bachelor ύστερα από σπουδές διάρκειας 3 τουλάχιστον ετών στα γνωστικά πεδία των μηχανικών και της ιατρικής.
11. Ενδεικτικές όμως του κλίματος που έχει διαμορφωθεί και του προβληματισμού που αναπτύσσεται σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα σε μερικές χώρες είναι οι παρακάτω ανα-φορές στις εθνικές εκθέσεις που έχουν υποβάλει οι αντίστοιχες αντιπροσωπείες μετά τη συνά-ντηση της Λισαβώνας (στις 30 Ιουνίου 2000), όπου οι εθνικοί αντιπρόσωποι των 29 χωρών συζήτησαν την μέχρι τότε πορεία υλοποίησης της Διακήρυξης της Μπολώνιας:
Φινλανδία
Όπως προκύπτει από τη σχετική εθνική έκθεση, ο τίτλος bachelor ύστερα από σπουδές 3 ετών υπάρχει ήδη στη Φινλανδία, αλλά μόνο ως ενδιάμεσος προπτυχιακός τίτλος που ακολουθείται από τον δεύτερο προπτυχιακό τίτλο σπουδών που είναι ισοδύναμος με master. Σύμφωνα με την έκθεση λοιπόν, θα ήταν πολύ δύσκολο να αποκτήσει ο πρώτος τίτλος επαγγελματική αυ-τονομία στη Φινλανδία όπως προβλέπει η Διακήρυξη της Μπολώνιας. Αυτό προκαλεί ήδη την αντίθεση τόσο της Συνόδου των Πρυτάνεων των φινλανδικών πανεπιστημίων όσο και των ενώσεων των φοιτητών στα πανεπιστήμια. Ο μόνος φορέας που συμφωνεί χωρίς επιφυλάξεις με την προοπτική αυτή, σύμφωνα με την έκθεση, είναι η Σύνοδος των Πρυτάνεων των ιδρυ-μάτων που απαρτίζουν τον μη-πανεπιστημιακό τομέα, των αντίστοιχων δηλαδή με τα ελληνι-κά ΤΕΙ.
Ελβετία
Οι Ελβετοί Πρυτάνεις έχουν την άποψη ότι η εισαγωγή του τίτλου bachelor στο πανεπιστη-μιακό επίπεδο πρέπει να έχει αποκλειστικά επιστημονικά και ακαδημαϊκά χαρακτηριστικά και να αποσκοπεί μόνο στη διευκόλυνση της ακαδημαϊκής κινητικότητας. Διαφωνούν δηλαδή οι Ελβετοί Πρυτάνεις με την πρόβλεψη της Διακήρυξης της Μπολώνιας, σύμφωνα με την οποία το bachelor πρέπει να είναι στενά συνδεδεμένο με την επαγγελματική προοπτική των κατόχων του στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας. Θεωρούν ότι η σύνδεση αυτή θα προσδώσει μοιραία στις αντίστοιχες σπουδές χαρακτηριστικά επαγγελματικής κατάρτισης, γεγονός που θα θέσει σε κίνδυνο το απαιτούμενο υψηλό επιστημονικό επίπεδο της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης.
Βέλγιο – Φλαμανδική Κοινότητα
Η σχετική εθνική έκθεση αναφέρει τα εξής: «Η ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής ανώτατης εκπαίδευσης μέσα σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον είναι μία πολύ σύνθετη και πολύπλοκη υπό-θεση, που δεν μπορεί να προσεγγίζεται με απλή αλλαγή των ονομασιών των ευρωπαϊκών πτυ-χίων και διπλωμάτων σύμφωνα με μία ορολογία που είναι ίσως ευρύτερα κατανοητή στον υ-πόλοιπο κόσμο. Δεν πρέπει άλλωστε να μας διαφεύγει το παράδοξο γεγονός ότι τα συστήματα ανώτατης εκπαίδευσης χωρών που έχουν ήδη υιοθετήσει τη συνδυασμένη δομή bachelor – master υποχρεώνονται σε αρκετές περιπτώσεις να ανέχονται μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των μεμονωμένων ιδρυμάτων τους».
Ολλανδία
Όπως προκύπτει από τη σχετική εθνική έκθεση, και στην Ολλανδία ο τίτλος bachelor υπάρχει ήδη σήμερα, αλλά μόνο ως ενδιάμεσος τίτλος πριν από το master και χωρίς κατοχύρωση στην αγορά εργασίας. Για τον λόγο αυτό, υπάρχει έντονος προβληματισμός για το εάν πρέπει να αλλάξει αυτή η πραγματικότητα σύμφωνα με την πρόβλεψη της Διακήρυξης της Μπολώνιας και γιατί. Και παράλληλα, ανακύπτουν και άλλα συναφή ερωτήματα στο σχετικό διάλογο που διεξάγεται στην Ολλανδία: Πρέπει η λήψη του bachelor να αποτελεί προϋπόθεση για τη συνέ-χιση των σπουδών για τη λήψη του master ή πρέπει να είναι προαιρετική; Πρέπει ο σχεδια-σμός των προγραμμάτων που οδηγούν στο bachelor και στο master να είναι ενιαίος ή πρέπει να προκύπτουν οι τίτλοι αυτοί από ανεξάρτητα προγράμματα;
12. Πέρα όμως από τους προβληματισμούς και τις συζητήσεις, υπάρχουν ορισμένες χώρες που ήδη έχουν προχωρήσει σε συγκεκριμένες νομοθετικές πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της Διακήρυξης της Μπολώνιας, ενάμιση μόλις χρόνο μετά την υπογραφή της. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η Ιταλία, η Γερμανία και η Γαλλία.
Ιταλία
Η Ιταλία προχώρησε σε αναμόρφωση της δομής των σπουδών στην ανώτατη εκπαίδευση, ε-φαρμόζοντας ένα σφικτό σύστημα της μορφής «3-5-8», σύμφωνα με το οποίο ο τίτλος «bachelor» χορηγείται ύστερα από σπουδές διάρκειας 3 ετών, ο μεταπτυχιακός τίτλος «master» χορηγείται ύστερα από πρόσθετες σπουδές διάρκειας 2 ετών, και τέλος το διδακτο-ρικό δίπλωμα χορηγείται ύστερα από ερευνητική και συγγραφική εργασία διάρκειας 3 ακόμη ετών. Η Ιταλική Κυβέρνηση έδωσε στα Ιταλικά Πανεπιστήμια χρονικό περιθώριο μόλις ενός έτους για να προσαρμόσουν τα προγράμματά τους στο νέο σύστημα.
Γερμανία
Η Γερμανία προχωρεί και αυτή στην καθιέρωση ενός συστήματος σπουδών ανάλογου με αυτό που καθιέρωσε η Ιταλία. Το νέο σύστημα όμως θα ισχύει στη Γερμανία παράλληλα με το πα-λιό και εναπόκειται σε κάθε Πανεπιστήμιο να αποφασίσει το σύστημα που θα ακολουθήσει.
Γαλλία
Στη Γαλλία υπάρχει μία πανσπερμία συστημάτων σπουδών. Για να αντιμετωπίσει την κατά-σταση και σε μία προσπάθεια προσαρμογής στο πλαίσιο της Μπολώνιας, η Γαλλία έκανε ένα πρώτο βήμα με τη θεσμοθέτηση του νέου τίτλου mastaire που είναι το αντίστοιχο του master. Ο νέος τίτλος δεν έχει προς το παρόν ακαδημαϊκή αυτονομία, αλλά λειτουργεί ως «ομπρέλα» που καλύπτει τρία από τα υπάρχοντα είδη τίτλων σπουδών στη Γαλλία: Το DESS, το οποίο είναι μεταπτυχιακό δίπλωμα για εφαρμοσμένα γνωστικά αντικείμενα, το DEA, το οποίο είναι το μεταπτυχιακό δίπλωμα που οδηγεί στη συνέχεια στον διδακτορικό τίτλο, και τέλος όλα τα διπλώματα μηχανικών. Όταν σε πρόσφατη συνάντηση ρωτήθηκαν οι εκπρόσωποι του Γαλλι-κού Υπουργείου Παιδείας πώς διαβαθμίζουν τα διπλώματα μηχανικών (που τα καλύπτει όπως τονίστηκε το mastaire) στο πλαίσιο της Διακήρυξης της Μπολώνιας, απάντησαν ότι τα θεω-ρούν ως πρώτο μεταπτυχιακό τίτλο χωρίς να διαθέτουν ανάλογο προπτυχιακό τίτλο.
Το πεδίο εφαρμογής της Διακήρυξης της Μπολώνιας
13. Ένα από τα μείζονα ζητήματα που τέθηκαν στην Μπολώνια ήταν το πεδίο εφαρμογής της Διακήρυξης, και συγκεκριμένα το κατά πόσο αυτή θα αφορούσε τόσο τον πανεπιστημιακό όσο και τον μη – πανεπιστημιακό τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης ή θα περιοριζόταν μόνο στον πανεπιστημιακό τομέα. Όσες ασάφειες και αν φάνηκε να υπάρχουν στην Μπολώνια, σή-μερα, ύστερα από ενάμιση χρόνο, το τοπίο έχει ξεκαθαρίσει για όλες τις χώρες που διατηρούν σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης με δύο τομείς, στις οποίες άλλωστε συγκαταλέγεται και η Ελλάδα. Όλες αυτές οι χώρες θεωρούν ότι η Διακήρυξη της Μπολώνιας αυτονόητα αφορά και τους δύο τομείς της ανώτατης εκπαίδευσης.
Οι πολιτικές δεσμεύσεις που απορρέουν από την υπογραφή της Διακήρυξης της Μπολώνιας
14. Όπως είναι γνωστό, η Διακήρυξη της Μπολώνιας υπογράφηκε από τους Υπουργούς Παιδείας 29 χωρών. Στις χώρες αυτές περιλαμβάνονται οι 15 χώρες - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επιπλέον η Ελβετία, η Μάλτα, η Νορβηγία και η Ισλανδία, οι τρεις χώρες της Βαλτικής (Λιθουανία, Λετονία και Εσθονία), και από την περιοχή της Κεντρικής και Ανατο-λικής Ευρώπης η Ουγγαρία, η Τσεχία, η Σλοβακία, η Πολωνία, η Ρουμανία και η Βουλγαρία, ενώ από τον χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας περιλαμβάνεται μόνο η Σλοβενία. Ήδη 6 ακό-μα χώρες έχουν ζητήσει να προσχωρήσουν στη Διακήρυξη της Μπολώνιας. Πρόκειται για το Λιχτενστάιν, την Κύπρο, την Κροατία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, την Αλβανία και την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Τέλος, αναμένεται να εκδηλωθεί ανάλογο εν-διαφέρον τους προσεχείς μήνες και από 3 ακόμα χώρες, τη Ρωσία, την Ουκρανία και την Τουρκία.
15. Η πολιτική δέσμευση που έχουν αναλάβει οι Υπουργοί Παιδείας των 29 χωρών που υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Μπολώνιας είναι να έχει επιτευχθεί μέχρι το έτος 2010 η μέγι-στη δυνατή σύγκλιση των εθνικών συστημάτων στο κοινό πλαίσιο που προσδιορίζει ο Ευρω-παϊκός Χώρος Ανώτατης Εκπαίδευσης. Σύγκλιση όμως δεν σημαίνει ταύτιση, σημαίνει δια-μόρφωση όρων και προϋποθέσεων για να μπορούμε να συνεννοούμαστε, για να μπορούμε να συμπορευόμαστε, κυρίως όμως για να μπορούμε να επικοινωνούμε. Η Διακήρυξη της Μπο-λώνιας δεν συνιστά νομική δέσμευση για καμία Κυβέρνηση, αποτελεί απλώς την έκφραση της βούλησης των Κυβερνήσεων για επικοινωνία μεταξύ των χωρών και για μία ευρωπαϊκή ανώ-τατη εκπαίδευση πιο ισχυρή, πιο ανταγωνιστική μέσα στον παγκόσμιο στίβο της ανώτατης εκπαίδευσης.
16. Πραγματικά, η Διακήρυξη της Μπολώνιας δεν συνιστά νομική δέσμευση για τις Κυ-βερνήσεις. Δεν αποτελεί Οδηγία ή Σύσταση από αυτές που συνήθως εκπορεύονται από τις Βρυξέλλες. Δεν αποτελεί διακρατική, ούτε καν διαπανεπιστημιακή, συμφωνία. Κι όμως, στο διάστημα αυτών των 18 μηνών έχει δημιουργήσει μία πρωτοφανή κινητικότητα στο εσωτε-ρικό των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης, και μάλιστα όχι μόνο των 29 χωρών που προ-συπέγραψαν τη Διακήρυξη. Πρόκειται για μία κινητικότητα που δεν έχει επιβληθεί από καμία νομική υποχρέωση. Αντίθετα, πρόκειται για μία κινητικότητα που δείχνει ότι οι στόχοι της Διακήρυξης της Μπολώνιας συγκροτούν ένα πλαίσιο ώριμων αναγκαιοτήτων για την ευρω-παϊκή ανώτατη εκπαίδευση σήμερα. Ακόμα περισσότερο όμως, πρόκειται για μία κινητικότη-τα που μοιάζει να απορρέει από τη συνειδητοποίηση της ιστορικής πρόκλησης, αλλά και της ιστορικής ευκαιρίας, που αντιμετωπίζει σήμερα το ευρωπαϊκό σύστημα ανώτατης εκπαίδευ-σης.
17. Στο παγκόσμιο ανταγωνιστικό τοπίο σήμερα, η ευρωπαϊκή ανώτατη εκπαίδευση πρέ-πει να παίξει ένα ιστορικό ρόλο καθοριστικής σημασίας για το μέλλον αυτού που αποκαλούμε ανώτατη εκπαίδευση και πανεπιστήμιο. Η Ευρώπη οφείλει να μπει στον ανταγωνισμό αυτό με τα δικά της όπλα και με τους δικούς της όρους. Η ευρωπαϊκή ανώτατη εκπαίδευση θα πρέπει να προτάξει το δικό της μοντέλο απέναντι στο μοντέλο της υποταγής της ανώτατης εκπαίδευ-σης στους κανόνες του κέρδους και της εμπορευματοποίησης, απέναντι στο μοντέλο του ά-κριτου και αλόγιστου ασφυκτικού εναγκαλισμού της ανώτατης εκπαίδευσης από τα πλοκάμια της σύγχρονης τεχνολογίας, που και αυτός ο εναγκαλισμός αποσκοπεί κατά βάση στην εξυ-πηρέτηση των στόχων του κέρδους και της εμπορευματοποίησης της γνώσης. Το μοντέλο του εικονικού πανεπιστήμιου, που ήδη χτίζουν οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις με μοναδικό στόχο την αύξηση του κέρδους και της παγκόσμιας επιρροής τους, δεν αποτελεί πλέον σενά-ριο επιστημονικής φαντασίας.
18. Το ευρωπαϊκό μοντέλο δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στο μέτρο και στην ισορροπία. Κυρίως όμως, πρέπει να διαθέτει ικανότητες προσαρμογής στα σύγχρονα δεδομένα, τέτοιες που δεν θα ακυρώνουν τα ζωτικά χαρακτηριστικά του πανεπιστημίου ως θεσμού, ούτε θα α-ναιρούν την ακαδημαϊκή φύση και ουσία του. Τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα αποτε-λούν προϊόν της επιστημονικής προόδου, που κι αυτή με τη σειρά της είναι γέννημα των πα-νεπιστημίων και της έρευνας. Η αξιοποίηση της τεχνολογικής προόδου δεν είναι ποτέ δυνατό να γίνεται σε βάρος της ίδιας της υπόστασης του πανεπιστημίου, σε βάρος της ίδιας της φύ-σης του. Και, πολύ περισσότερο, δεν είναι δυνατό να αποσκοπεί στο κέρδος και στην απόκτη-ση ή συγκέντρωση εξουσίας μέσα από το κέρδος. Το ευρωπαϊκό μοντέλο, μέσα στον παγκό-σμιο ανταγωνισμό της ανώτατης εκπαίδευσης, είναι το μέτρο και η ισορροπία ανάμεσα στα σύγχρονα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας από τη μία μεριά και στις ζωντανές αξίες και αρχές της ευρωπαϊκής ανώτατης εκπαίδευσης που στηρίζονται στο τρίπτυχο «ακα-δημαϊκό ήθος και ακαδημαϊκή ελευθερία», «δημοκρατία» και «ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στην ανώτατη εκπαίδευση για όλους τους πολίτες ανεξάρτητα από ηλικία και κοινωνική προέλευ-ση».
19. Η ευρωπαϊκή ανώτατη εκπαίδευση βρίσκεται σήμερα μπροστά σε μία πρόκληση. Η Διακήρυξη της Μπολώνιας σηματοδοτεί το χρέος των ευρωπαϊκών χωρών, το χρέος των ευ-ρωπαϊκών ιδρυμάτων ανώτατης εκπαίδευσης, να ανταποκριθούν στην πρόκληση αυτή. Γιατί μπορούμε να δώσουμε την εναλλακτική απάντηση σήμερα. Η δε δημιουργία του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης αποτελεί μία σημαντική προϋπόθεση για να μπορέσουμε να αναλάβουμε αυτό τον ιστορικό ρόλο. Για να μπορέσουμε όμως να ενώσουμε τις δυνάμεις μας, για να μπορέσουμε να εκμεταλλευτούμε τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που απορρέουν από την ποικιλία και τον πλούτο των εμπειριών μας και των παραδόσεών μας, των νοοτροπιών μας και των συστημάτων μας, για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε τη νέα ευρωπαϊκή δυ-ναμική και για να δημιουργήσουμε τη νέα προοπτική, πρέπει να μπορούμε να συνεννοούμα-στε, πρέπει να μπορούμε να κατανοούμε ο ένας τον άλλο, πρέπει να μπορούμε να επικοινω-νούμε, πρέπει να μπορούμε να γνωρίζουμε τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία μας, πρέπει η κάθε χώρα να γίνει κινητήρια δύναμη για όλες τις άλλες. Και αυτές ακριβώς τις προϋποθέ-σεις επιδιώκει να διασφαλίσει ο Ευρωπαϊκός Χώρος Ανώτατης Εκπαίδευσης. Αυτή είναι και η δέσμευση που ανέλαβαν στην ουσία οι Υπουργοί Παιδείας των 29 χωρών τον Ιούνιο του 1999 στην Μπολώνια.
20. Στην καταληκτική παράγραφο της Διακήρυξης της Μπολώνιας αναφέρεται η υποχρέ-ωση που έχουν αναλάβει οι 29 υπογράφουσες χώρες να πραγματοποιούν ορατά και σταθερά βήματα προς την κατεύθυνση της δημιουργίας του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευ-σης. Στο πλαίσιο ακριβώς αυτό θα πραγματοποιηθεί στις 18 και 19 Μαΐου 2001 στην Πρά-γα η Σύνοδος Κορυφής (Prague Summit) των Υπουργών Παιδείας των 29 χωρών, προκει-μένου να αξιολογηθεί η πορεία από την Μπολώνια στην Πράγα και προκειμένου να προσδιο-ριστούν τα επόμενα βήματα. Στην Πράγα δεν θα συμφωνηθεί κάποια άλλη Διακήρυξη, ούτε προβλέπεται διαδικασία τροποποίησης της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Στην Πράγα θα αξιο-λογηθεί η ενδιάμεση πορεία, θα καθοριστεί το πρόγραμμα δράσης για την επόμενη χρονική περίοδο, θα προσδιοριστεί η διάρκεια της επόμενης αυτής περιόδου και θα οριστεί και ο τόπος στον οποίο θα πραγματοποιηθεί η επόμενη Σύνοδος Κορυφής που θα αξιολογήσει την μέχρι τότε ενδιάμεση πορεία. Το πρόγραμμα δράσης αυτό θα αποτυπωθεί στο σχετικό ανακοινωθέν (communique) που προβλέπεται να εκδοθεί μετά την ολοκλήρωση των εργασιών της Συνόδου Κορυφής.
21. Στο πλαίσιο της πορείας προς της Σύνοδο Κορυφής της Πράγας, έχει έλθει στην επι-φάνεια με αρκετή ένταση το ζήτημα της προσχώρησης και άλλων ευρωπαϊκών χωρών στη διακήρυξη της Μπολώνιας. Όπως ήδη τονίστηκε, 9 ακόμη χώρες έχουν εκφράσει την επιθυ-μία τους να προσχωρήσουν στον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης. Από κάποιες ευ-ρωπαϊκές χώρες έχει αρχίσει να εκφράζεται έντονος σκεπτικισμός για την αναγκαιότητα ή και για την αποτελεσματικότητα μίας διεύρυνσης χωρίς όρους. Η Ελλάδα πρέπει να έχει μία σαφή θέση στο κρίσιμο αυτό ζήτημα. Εάν συμφωνούμε ότι η ποικιλία, η πολυμορφία και, εν τέλει, ο πλούτος και η ζωντάνια των διαφορετικοτήτων και των ιδιαιτεροτήτων μας, των εμπειριών μας και των παραδόσεών μας αποτελούν τους καθοριστικούς παράγοντες για την ανάπτυξη της νέας ευρωπαϊκής δυναμικής, τότε η γεωγραφική διεύρυνση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώ-τατης Εκπαίδευσης είναι μονόδρομος. Όσο για τους όρους προσχώρησης μίας νέας χώρας, αυτοί δεν μπορεί να είναι άλλοι από το ίδιο το περιεχόμενο της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Με την έννοια ακριβώς αυτή, η Ελλάδα θα πρέπει να συμβάλει, μέσα και από τις κατάλληλες συμμαχίες, στη διεύρυνση του Ευρωπαϊκού Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης με την ένταξη σε αυτόν όλων των ευρωπαϊκών χωρών που επιθυμούν να προσχωρήσουν στη Διακήρυξη της Μπολώνιας.
Το οργανωτικό πλαίσιο της πορείας από την Μπολώνια στην Πράγα
22. Η πορεία από την Μπολώνια στην Πράγα συντονίζεται από δύο όργανα, τα οποία επί-σης έχουν και την ευθύνη της προετοιμασίας της Συνόδου Κορυφής της Πράγας:
Το μεγαλύτερο και αντιπροσωπευτικό όργανο (enlarged group) αποτελείται από τους υπευ-θύνους κάθε χώρας για την υλοποίηση της Διακήρυξης της Μπολώνιας και επιπλέον από τους εκπροσώπους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Οργάνωσης Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων (CRE - Association of European Universities), της Συνομοσπονδίας των Συνόδων Πρυτάνεων των χωρών – μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Confederation of European Union Rectors’ Conferences), του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ένωσης των φοιτητικών οργανώσεων των Ευρωπαϊκών χωρών. Σημειώνεται ότι η Ελληνική Σύνοδος Πρυτάνεων συμμετέχει τόσο στην CRE όσο και στην Confederation. Το εν λόγω αντιπροσωπευτικό όργανο έχει την ευθύ-νη της γενικής εποπτείας της όλης διαδικασίας, όπως επίσης και του συντονισμού των σχετι-κών δράσεων στις επιμέρους χώρες και οργανώσεις.
Το μικρότερο όργανο (small group ή follow-up group), το οποίο και έχει κυρίως εκτελεστι-κές αρμοδιότητες, αποτελείται από τους υπευθύνους των χωρών που είχαν ή θα έχουν την Ευρωπαϊκή Προεδρία κατά την περίοδο από την Μπολώνια στην Πράγα (δηλαδή της Φινλαν-δίας, της Πορτογαλίας, της Γαλλίας και της Σουηδίας), από τους υπεύθυνους της διοργανώ-τριας χώρας (δηλαδή της Δημοκρατίας της Τσεχίας), και ακόμα από τους εκπροσώπους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της CRE και της Confederation.
23. Εκπρόσωπος του Ελληνικού Υπουργείου Παιδείας στο αντιπροσωπευτικό όργανο εί-ναι ο Ειδικός Γραμματέας Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης Δ. Κλάδης, ο οποίος είχε και την ευθύνη των συζητήσεων και διαπραγματεύσεων από ελληνικής πλευράς, τόσο κατά τη φάση της προετοιμασίας της Διακήρυξης της Μπολώνιας όσο και κατά τη φάση των τελικών διατυ-πώσεων του κειμένου πριν από την υπογραφή του από τους Υπουργούς.
24. Στο πλαίσιο της πορείας προς τη Σύνοδο Κορυφής της Πράγας προγραμματίζονται εκ-δηλώσεις σε τρία επίπεδα, ως εξής:
Της Συνόδου Κορυφής θα προηγηθεί η Σύνοδος (Convention) των Ευρωπαϊκών Ιδρυμάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης, η οποία θα πραγματοποιηθεί στις 29 και 30 Μαρτίου 2001 στη Σα-λαμάνκα της Ισπανίας και θα διοργανωθεί από κοινού από την CRE και την Confederation. Η Σύνοδος αυτή θα προετοιμάσει τη σχετική ακαδημαϊκή εισήγηση προς τους Υπουργούς και θα αποτελέσει το κεντρικό ευρωπαϊκό βήμα συζήτησης όλων των συναφών ζητημάτων σε α-καδημαϊκό επίπεδο. Η σχετική πρώτη ανακοίνωση για τη Σύνοδο έχει ήδη σταλεί σε όλα τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια από τις 14 Νοεμβρίου 2000. Σημειώνεται εν προκειμένω ότι στη Σύνοδο της Σαλαμάνκας μπορούν να συμμετάσχουν και τα ελληνικά ΤΕΙ, ρυθμίζοντας τη συμμετοχή τους είτε μέσω της αντίστοιχης ευρωπαϊκής οργάνωσής τους (EURASHE), είτε σε συνεννόηση με τη Σύνοδο Πρυτάνεων των ελληνικών ΑΕΙ. Συμπληρωματικά σημειώνεται ότι στις 31 Μαρτίου στη Σαλαμάνκα προβλέπεται να πραγματοποιηθεί η ιδρυτική καταστατική συνέλευση του νέου οργανωτικού σχήματος των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων (European Uni-versity Association) που θα προκύψει από τη συγχώνευση της CRE και της Confederation που έχει ήδη εγκριθεί από τη συντριπτική πλειοψηφία (άνω του 90%) των ευρωπαϊκών πανε-πιστημίων.
Πριν από την Σύνοδο της Σαλαμάνκας, θα πραγματοποιηθούν τρία θεματικά διεθνή σεμινά-ρια, ως εξής:
Σεμινάριο με θέμα: “Συστήματα Συσσώρευσης και Μεταφοράς Διδακτικών Μονάδων” (”Credit Accumulation and Transfer Systems”). Πραγματοποιήθηκε ήδη στη Λεΐρια της Πορ-τογαλίας στις 24 και 25 Νοεμβρίου 2000.
Σεμινάριο με θέμα: “Πανεπιστημιακοί Τίτλοι για Σπουδές Μικρής Διάρκειας” (“Short Cycle University Degrees”). Θα πραγματοποιηθεί στο Ελσίνκι της Φινλανδίας στις 16 και 17 Φε-βρουαρίου 2001.
Σεμινάριο με θέμα: “Υπερεθνική Εκπαίδευση” (“Transnational Education”). Θα πραγματο-ποιηθεί στο Μάλμοε της Σουηδίας από 2 έως 4 Μαρτίου 2001.
Στις επιμέρους χώρες οργανώνονται συνέδρια, συνδιασκέψεις και σεμινάρια για τα διάφορα ζητήματα που τίθενται με τη Συνδιάσκεψη της Μπολώνιας. Οι εκδηλώσεις αυτές απευθύνο-νται μεν στο εσωτερικό της κάθε χώρας, έχουν όμως διεθνή (ευρωπαϊκό) χαρακτήρα, καθώς αφ’ ενός μεν προσκαλούνται οι υπεύθυνοι όλων των χωρών, αφ’ ετέρου δε συμμετέχουν σε αυτές με εισηγήσεις τα πρόσωπα – κλειδιά που έχουν εμπλακεί είτε σε ευρωπαϊκό είτε σε ε-θνικό επίπεδο στη διαδικασία της Μπολώνιας. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται το σχετικό Σεμι-νάριο που πραγματοποιείται στην Αθήνα στις 19 και 20 Ιανουαρίου 2001.
Επίσης, περί το τέλος Μαρτίου ή τις αρχές Απριλίου προβλέπεται να πραγματοποιηθεί στη Στοκχόλμη της Σουηδίας το συνέδριο των φοιτητικών οργανώσεων των ευρωπαϊκών χωρών, προκειμένου να διαμορφωθούν οι θέσεις των φοιτητών για τα σχετικά με τη Διακήρυξη της Μπολώνιας θέματα εν όψει της Συνόδου Κορυφής της Πράγας.
Οι ευθύνες της Ελλάδας ενόψει και της Ελληνικής Προεδρίας του 2003
25. Ένα ζήτημα που έχει ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα είναι ο καθορισμός του προ-γράμματος δράσης για την επόμενη χρονική περίοδο που θα αποφασιστεί στην Πράγα. Εάν συνεχιστεί η ακολουθούμενη μέχρι σήμερα πρακτική, η επόμενη χρονική περίοδος θα είναι επίσης διετής και θα ολοκληρωθεί τον Μάϊο του 2003, οπότε όμως η Ελλάδα θα έχει την Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τούτο σημαίνει ότι η χώρα μας θα αναλάβει αυξημένες ευθύνες κατά τη χρονική αυτή περίοδο. Κατ’ αρχήν θα συμμετέχει πλέον και στο μικρό συ-ντονιστικό και εκτελεστικό όργανο (follow-up group). Παράλληλα όμως θα έχει και την ευ-θύνη της οργάνωσης ή συνδιοργάνωσης της μεθεπόμενης Συνόδου Κορυφής των Υπουργών Παιδείας των 29 ή των 38 χωρών τον Μάϊο του 2003. Εάν αποφασιστεί να γίνει και η μεθεπό-μενη Σύνοδος Κορυφής σε χώρα εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τότε η Ελλάδα θα είναι α-πλώς συνδιοργανώτρια. Εάν όμως αποφασιστεί να πραγματοποιηθεί η μεθεπόμενη Σύνοδος Κορυφής σε χώρα – μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τότε λογικά η χώρα αυτή θα είναι η Ελ-λάδα ως προεδρεύουσα. Κατά συνέπεια, είναι βέβαιο ότι η Ελλάδα θα αναλάβει μεγαλύτερες ευθύνες μετά τη Σύνοδο της Πράγας κατά την επόμενη φάση υλοποίησης της Διακήρυξης της Μπολώνιας. Και τούτο σημαίνει ότι το Υπουργείο Παιδείας θα πρέπει, σε συνεργασία με τα ΑΕΙ και τα ΤΕΙ της χώρας, να βρει τις διαδικασίες εκείνες που θα κάνουν πιο αποτελεσματική τη λειτουργία μας κατά την επόμενη αυτή περίοδο.

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΜΠΟΛΩΝΙΑΣ

The Bologna Declaration: The European Higher Education Area
(19 June 1999)

Trends in Learning Structures in Higher Education
Guy Haug
Project report as background paper for the Bologna Conference
(final version 18 August 1999)

The European Space for Higher Education
Report for the Ministerial Meeting in the Bologna Conference
Dr. Kenneth Edwards
President, CRE
(19 June 1999)

The Sorbonne Declaration: Follow-up and Implications
Andris Barblan
Secretary General, CRE
Presentation to the XII Santander Group General Assembly
(17 April 1999)

The Bologna Students Joint Declaration
The reaction of the Students’ Unions after the Bologna Conference
(29 June 1999)

The Bologna Declaration: Enhancing the Transparency and Competitiveness of
European Higher Education
Marijk C. van der Wende
Centre for Higher Education Policy Studies (CHEPS)
Paper for the 4th Annual Conference of the Global Alliance for Transnational
Education (GATE), Melbourne, Australia
29 September – 1 October 1999

The European Higher Education Area
An EAIE Comment
European Association for International Education
(November 1999)

Visions of a European Future: Bologna and Beyond
Guy Haug
Keynote address in the 11th EAIE Conference, Maastricht, Belgium
(2 December 1999)

Bologna Declaration: An explanation
CRE and Confederation of EU Rectors’ Conferences
(29 February 2000)

The Follow-up of the Bologna Declaration
Pedro Lourtie
Conference of General Directors for Higher Education and Heads of the Rectors’
Conferences of European Union, Aveiro, Portugal,
(April 2000)

Report for the Bologna Process
Council of Europe
(30 June 2000)

Country Reports on Implementation of Bologna Declaration
Reports from 19 countries
(from 30 June 2000 up to the end of December 2000)

Towards a Coherent European Higher Education Space: From Bologna to Prague
Guy Haug and Christian Tauch
Preparatory Report for the “Trends II” Report for the Prague Ministerial Summit

The Bologna Declaration and Engineering Education in Europe
Denis McGrath
Registrar
Institution of Engineers in Ireland

ΒΑΣΙΚΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΜΠΟΛΩΝΙΑΣ

CRE (Association of European Universities)
www.unige.ch/cre/
ESIB (The National Unions of Students in Europe)
www.esib.org/prague